Dünyadakı qazax diasporları bir çox tarixi hadisələr nəticəsində formalaşıb. Qazaxıstanın bütün tarixi boyu qazaxlar vətənlərini yalnız müstəsna hallarda - siyasi, iqtisadi və dini təzyiqlər, üsyanlar və müharibələr nəticəsində başqa ölkələrə tərk ediblər. Xüsusən SSRİ-nin ilk illərində qazaxlara qarşı soyqırım törədilib. Köçrülmə çox vaxt məcburi və zorakılıqla həyata keçirilib. O zaman qazaxlar əsasən qonşu ölkələrə köçüblər və onların bəziləri Avropa ölkələrində, hətta okeanın o tayında - Amerikada sığınacaq tapıblar.
Hazırda qazaxların miqrasiyası fərdi xarakter daşıyır, çünki onlar daha yaxşı həyat axtarışında, iş yerinin dəyişməsi və ya xaricdə yaşayan ailə üzvlərinə qovuşmaq məqsədilə yaşayış yerlərini dəyişirlər. Qazaxıstandan kənarda yaşayan qazaxlar bütün qazax xalqının tərkib hissəsidir və onların vətəni Qazaxıstandır. Onlar qazax adət və ənənələrinə riayət edirlər. Rəsmi statistikaya görə, hazırda ölkənin əhalisi 18,7 milyon nəfərdir ki, onun da 68 faizi və ya 12,7 milyonu etnik qazaxlardır. Etnik qazaxlar Çin, Özbəkistan, Rusiya, Avropa İttifaqı və ABŞ-da da yaşayırlar. Ən böyük qazax diasporu 2 milyondan çox əhalisi olan Çin diasporudur.
Özbəkistanda qazaxların sayı 760 min, Rusiyada isə 661 min, Türkiyədə 8500, İranda 6300 və s. Ümumilikdə, Dünya Qazaxlar Assosiasiyasının məlumatına görə, Qazaxıstandan kənarda 43 ölkədə 5 milyondan çox qazax yaşayır. Qazax diasporlarının özünəməxsus tarixi xüsusiyyəti var. İlin dörd fəslində bir yaylaqdan digərinə köçən köçəri xalq kimi qazaxlar, ev sahibi ölkədə etnik azlıq təşkil etmələrinə baxmayaraq, yeni ölkəyə uğurla və asanlıqla uyğunlaşırlar. Belə ölkələrdən biri də 6 minə yaxın qazaxın yaşadığı İrandır. Xəzər dənizinin şərqində yerləşən, indiki adı ilə Mangistau vilayətdən olan qazaxlar 1917-ci il Oktyabr inqilabından və 1932-1933-cü illərdə Qazax çöllərində baş verən aclıqdan sonra İrana mühacirət etmişlər.
İranın Gülistan əyalətində məskunlaşan qazaxlar beş nəsildir ki, orada yaşayırlar. Onlara İran qazaxları deyirlər. İrandakı qazax diasporu kifayət qədər gənc hesab olunur. İran qazaxları əsasən Qorqan, Conbad-e Qabus, Bandar-e Qaz və Torkaman əyalətlərində yaşayırlar. Zamanla qazaxlar İranın Tehran və Məşhəd kimi böyük şəhərlərində yaşamağa başladılar. Onlar qazax adət və ənənələrinə riayət edir və İranda yaşayan digər etnik azlıqlarla nikaha girmirlər. Fars dilində təhsil alan iranlı qazaxlar İranda uğurla uyğunlaşıblar. İranda qazax diasporunun sayının az olmasına baxmayaraq, Qazaxıstan hakimiyyəti qazaxların İrandan repatriasiyasında maraqlıdır. 2 dekabr 2008-ci ildə Qazaxıstan hökuməti 1126 saylı fərmanla qazaxların öz repatriasiyası üçün “Nurlı Koş” (Mübarək və ya Parlaq Köç) adlı proqram yaradıb.
Qazaxıstan hökumətinin etnik qazaxların qayıtmasında maraqlı olmasının səbəbləri əhalinin qocalması, yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin yaxın və uzaq xaricə emiqrasiya etməsi, böyük məskunlaşmamış ərazilərin olması və əhalinin sayının artırılması istiqamətində məqsədyönlü siyasət yeridir. Beləliklə, etnik qazaxların öz vətənlərinə qayıtması təkcə Qazaxıstanın demoqrafik siyasətinin həyata keçirilməsinə deyil, həm də ölkənin siyasi və iqtisadi dayanıqlığına töhfə verir. Hakimiyyəti illərində Qazaxıstanın birinci prezidenti Nursultan Nazarbayev dövlət orqanlarının qazaxların qayıtması üçün proqram hazırlamaq strategiyasını və vəzifələrini aydın şəkildə ortaya qoydu. Nəticədə, xaricdə yaşayan qazaxlar üçün kvotalar ayıran “Nurlı Koş” proqramı hazırlandı və onların Qazaxıstan ərazisində məskunlaşmasına kömək edir. Bundan başqa, Qazaxıstan hökuməti köçürülən qazaxlara mənzil almaq üçün müavinətlər vermək və köçürülmə xərclərini ödəmək yolu ilə sosial dəstək göstərir. Bu proqrama görə İran qazaxlarının da Qazaxıstana qayıtmaq imkanı var və İranda yaşayan qazaxların sayı repatriasiya səbəbindən azalır.
Bu proqram çərçivəsində bir çox iranlı qazaxlar İranı tərk edərək Mangistau vilayətinin Aktau şəhərinə köçüblər. Beləliklə, dövlətin etnik qazaxlara sosial və maliyyə dəstəyi ilə bağlı fəal siyasəti nəticəsində İran qazaxları öz ata-baba yurdlarına qayıtmaq imkanı qazanıblar. Qazax xalqının kiçik, lakin əhəmiyyətli bir hissəsini İrandakı qazax diasporu təşkil edir. 6000-dən çox iranlı qazax adət-ənənələrini və dilini geridə qoymadan İrana uyğunlaşıb. Qazaxıstan hökumətinin etnik qazaxların repatriasiyasına göstərdiyi dəstək və marağın sayəsində köçərilərin azadlıqsevər ürəklərinin xaricdəki sərgərdanlıqlarını başa vurub öz vətənlərinə qayıdacaqlarına böyük ümidi var.
Hazırladı:
Vahid Əli
Diaspora.TV
