Təxminən 30 ildən artıqdır Avropa və Avrasiyada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq haqqında yazan Robert M. Cutler Karleton Universitetinin Avropa, Rusiya və Avrasiya Araşdırmaları İnstitutunun baş elmi işçisi və Kanada Qlobal Məsələlər İnstitutunun keçmiş əməkdaşı olub. Bu günlərdə onun xarici mediada Zəngəzur dəhlizi və regionumuzda baş verən dəyişikliklərlə bağlı maraqlı məqaləsi işıq üzü görüb.
Diaspora.TV həmin məqaləni təqdim edir:
- 2020-ci ildə İkinci Qarabağ Müharibəsinin başa çatması Cənubi Qafqaz üçün potensial dönüş nöqtəsi təqdim etdi. 2020-ci il noyabrın 10-da Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya tərəfindən imzalanmış Üçtərəfli Bəyanat fəal hərbi əməliyyatlara son qoymuş və regional əməkdaşlıq çərçivəsini müəyyən etmişdir. Xüsusi əhəmiyyət kəsb edən 9-cu maddə idi ki, həmin maddədə nəqliyyat əlaqələrinin, o cümlədən Ermənistanın Meqri şəhəri vasitəsilə Azərbaycanı onun Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləşdirən dəhlizin açılması təklif olunurdu.
Azərbaycan bunu “Zəngəzur dəhlizi” adlandırır və regionun Qərbi Zəngəzur kimi tarixi kimliyinə istinad edir, Ermənistan isə indiki vilayətini Sünik adlandırır. Dörd ildir ki, bu vizyon həyata keçirilməmiş qalır. Zəngəzur dəhlizi əməkdaşlığa kömək etmək əvəzinə, Cənubi Qafqazda kök salmış gərginliyi və rəqabət aparan maraqları ifşa edən geosiyasi çatışmazlıq xəttinə çevrilib.
Tarixi kontekst və rəqabətli müasir baxışlar
Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyəti onun 1990-cı illərdə kəsilmiş əlaqəni bərpa etmək potensialındadır. 1993-cü ildən 2020-ci ilə qədər Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən işğalı zamanı Azərbaycan ilə Naxçıvan arasında nəqliyyat əlaqələri sistematik şəkildə məhv edilib və ya istifadəsiz vəziyyətə düşüb. Sovet dövründən Ermənistan ərazisindən keçən və bir vaxtlar regional əlaqə üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən dəmiryol xətləri Ermənistan hakimiyyəti onları saxlamamağı seçdiyi üçün sahibsiz qaldı.
İnfrastrukturun itirilməsi regional təcrid vəziyyətini daha da dərinləşdirdi və Azərbaycanı Naxçıvana daxil olmaq üçün İrandan keçən dövrəli yollardan asılı vəziyyətə saldı. Ona görə də təklif olunan dəhliz təkcə logistika ilə bağlı deyil. Bu, onilliklər boyu davam edən parçalanmanı aradan qaldırmaq və Cənubi Qafqazda iqtisadi inteqrasiyanın yeni dövrünü inkişaf etdirmək üçün bir fürsətdir.
Azərbaycan baxımından Zəngəzur dəhlizi qarşılıqlı fayda verir. Naxçıvanla birbaşa əlaqəni bərpa etməklə yanaşı, dəhliz Ermənistanı daha geniş ticarət şəbəkələrinə inteqrasiya edə və regional əlaqəni gücləndirə bilər. Bu baxışın mühüm komponenti Qars-Gümrü-Naxçıvan-Meğri-Bakı marşrutudur ki, bu marşrut Türkiyənin Mərkəzi Asiyaya çıxışını genişləndirəcək və Cənubi Qafqazı nəqliyyat qovşağı kimi möhkəmləndirəcək.
Ermənistan isə Azərbaycanı dəhliz üzərində ekstraterritorial nəzarətə can atmaqda ittiham edərək təklifə müqavimət göstərib – Bakı bu iddianı qəti şəkildə rədd edir. Əvəzində Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan alternativi irəli sürüb: Ermənistanı öz şərtlərinə görə nəqliyyat qovşağı kimi yerləşdirməyə çalışan “Sülh yollarının kəsişməsi” təşəbbüsü. Bununla belə, bu baxış Ermənistanın qonşularından asılılığını aradan qaldıra bilmədiyinə görə, o, əsasən arzu olaraq qalacaq.
Regional maraqlı tərəflər və fərqli maraqlar: Azərbaycan, Ermənistan, Türkiyə, Rusiya və İran
Azərbaycan üçün əlaqə sadəcə iqtisadi prioritet deyil, onun regional strategiyasının təməl daşıdır. Onun Bakı-Tbilisi-Qars (BTQ) dəmir yolu kimi layihələrdəki uğurları onun Avropa və Asiya arasında Şərq-Qərb dəhlizində kritik halqa kimi mövqeyini möhkəmləndirərək, irimiqyaslı təşəbbüsləri həyata keçirmək qabiliyyətini nümayiş etdirir.
Lakin Ermənistanın davamlı maneələri Azərbaycanı alternativlər axtarmağa sövq edib. İranla son razılaşmalar, o cümlədən Naxçıvanla yeni nəqliyyat əlaqələri geosiyasi çağırışlara baxmayaraq Bakının öz məqsədlərinə uyğunlaşmaq qabiliyyətini nümayiş etdirir.
Ermənistanın Zəngəzur dəhlizinə müqavimət göstərməsi onun regional təcriddən yayınmaq üçün mübarizəsini vurğulayır. 1990-cı illərdən etibarən Azərbaycan və Türkiyə ilə bağlanan sərhədlər Ermənistanı Gürcüstanla şimal dəmir yolu əlaqəsindən çox asılı vəziyyətə salıb. Paşinyanın “Sülh yollarının kəsişməsi” təklifi Ermənistanı regional mərkəzə çevirməyə cəhd etsə də, Azərbaycan və Türkiyə ilə əməkdaşlığın olmadığı təqdirdə onun həyata keçirilməsinin praktiki aspektləri problemli olaraq qalacaq.
Türkiyə Zəngəzur dəhlizinə Avrasiya əlaqəsi ilə bağlı daha geniş ambisiyalarının tərkib hissəsi kimi baxır. Türkiyəni birbaşa Orta Asiya ilə birləşdirən dəhliz Ankaranın regiona strateji təsirini gücləndirəcək.
Rusiya isə əksinə, daha ehtiyatlı mövqe tutub. Prinsipcə, Moskva regional nəqliyyat təşəbbüslərini dəstəkləyir, lakin Bakı və İrəvan üzərində təsirini balanslaşdırmağa çalışır. Rusiyanın təsir rıçaqları o dərəcədə məhduddur ki, Ermənistanın özü ilə birbaşa nəqliyyat əlaqəsi yoxdur. Bu da öz növbəsində onun effektiv vasitəçi rolunu çətinləşdirir.
Zəngəzur dəhlizinin tranzit dövlət kimi rolunu azaldacağı qorxusu ilə idarə olunan İran layihənin qatı əleyhdarı kimi ortaya çıxıb. Tehran dəhlizi onun Azərbaycanla Naxçıvan arasında əsas əlaqə roluna və Türkiyə ilə Mərkəzi Asiya arasında ticarəti asanlaşdırmağa təhlükə kimi qəbul edir. Buna cavab olaraq İran Ermənistanla tərəfdaşlığını gücləndirib.
Rusiya və İran əlaqələrin təkmilləşdirilməsinin qarşılıqlı üstünlüklərini tanımalıdırlar. Onların maraqları digərlərinin maraqlarından fərqli olsa da, Zəngəzur dəhlizi, Türkiyə və digər aktorlarla əməkdaşlıq kimi təşəbbüslər ortaq iqtisadi artım və geosiyasi sabitlik üçün bir yol təklif edir.
Qərbin rolunu və dalandan çıxmaq üçün Azərbaycanın uğurlarını necə qurmaq olar?
Bu çağırışlara baxmayaraq, Azərbaycan öz əlaqə gündəmini irəli aparmaq üçün əla qabiliyyət nümayiş etdirdi. BTQ dəmir yolu onun irimiqyaslı infrastruktur layihələrini icra etmək qabiliyyətini nümayiş etdirir, eyni zamanda İranla əldə etdiyi son razılaşmalar onun maneələrlə qarşılaşdıqda uyğunlaşmağa hazır olduğunu vurğulayır.
Bu təşəbbüslər Azərbaycanı hətta mürəkkəb və tez-tez ziddiyyətli mühitdə inteqrasiyanı sürətləndirməyə qadir olan regional lider kimi əlaqələndirir. Xəzər dənizinin cənub-qərb sahilində yerləşən Ələt limanının tikintisi bu dinamik praqmatizmin daha bir nümunəsidir.
Təcrid vəziyyətindən çıxmaq üçün Ermənistan daha praqmatik yanaşmaya əl atmalıdır. Azərbaycanla qarşılıqlı faydalı layihələrdə, o cümlədən Zəngəzur dəhlizində əməkdaşlıq onun xarici güclərdən asılılığını azaltmaqla yanaşı, iqtisadi imkanlar təmin edərdi.
Qərbin Cənubi Qafqazda iştirakı qeyri-ardıcıl olub və çox vaxt əks-məhsuldar olub. 2000-ci illərin əvvəllərində ABŞ və Avropa İttifaqı BTQ dəmir yolunu dəstəkləməkdən imtina edərək, Ermənistanın da daxil olduğu təşəbbüsləri dəstəkləməyə üstünlük verdi. Aİ sonda BTQ-nin uğurunu tanısa da, Qərb siyasətləri tez-tez geosiyasi mülahizələri praqmatik həllərdən üstün tutur.
Birləşmiş Ştatlar və Avropa İttifaqı regional sabitliyin təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Onlar balanslaşdırılmış həll yollarını dəstəkləməli və Cənubi Qafqaz dövlətləri arasında əməkdaşlığı təşviq etməlidirlər. Belə bir siyasət ayrılıqları dərinləşdirməkdənsə, onları aradan qaldırmağa kömək edərdi.
Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqazda regional əlaqənin həm potensialını, həm də çağırışlarını vurğulayır: Azərbaycan üçün bu, onun əlaqə strategiyasının təməl daşıdır, Ermənistan üçün isə onilliklər boyu təcrid olunmuş vəziyyətdən çıxmaq üçün bir fürsətdir.
Bu vizyonun həyata keçirilməsi texniki razılaşmalardan daha çox şey tələb edir. O, beynəlxalq və regional bütün maraqlı tərəflərdən siyasi iradə, praqmatik liderlik və konstruktiv iştirak tələb edir. Müvəffəqiyyət Cənubi Qafqazı Avrasiya əlaqəsi üçün əsas həlqə kimi gücləndirə bilər. Uğursuzluq yalnız regionu narahat edən fikir ayrılıqlarını daha da dərinləşdirəcək, əldən verilmiş imkanlar və reallaşdırılmamış potensial dövrünü davam etdirəcək.
