Azərbaycan adlı ilk diaspor təşkilatları harda və necə yaranıb?

Cənubi azərbaycanlıların Avropada böyük sayda yaşadığı və Cənubi Azərbaycan diasporunun milli zəmindəki fəaliyyətinin ən güclü olduğu ölkə Almaniyadır. Burada bir neçə faktorun rolu var. Birincisi artıq vurğuladığımız kəmiyyət (say) amilidir. İkincisi, ənənələr və indiyə qədərki təcrübə amilidir. İran mənşəli mühacirlər bu ölkədə hələ XX əsrin 30-cu illərindən çoxsaylı, fəal və mütəşəkkil olublar. Üçüncüsü parçalanmış ölkə olmaq təcrübəsini yaşamış Almaniya dövlətinin parçalanmış xalqın nümayəndələri olan azərbaycanlıların bu tipli təşəbbüslərinə aşkar-gizli rəğbətlə yanaşması amilidir. İkinci amildən danışsaq deyə bilərik ki, Almaniyada hələ 70-ci illərdə də cənublu mühacirlərin yaratdığı, özü də zahirən sol baxışların çətiri altında, amma sırf milli məzmunda qurduğu Azərbaycan təşkilatları var idi. Bəlli olduğu kimi, Almaniya iranlı tələbələrin təhsil aldığı ölkələr arasında həmişə öndə olub. Şah hökumətinin dəstəkləyib təşviq etdiyi Qərb yönümlü təhsil siyasəti 50-70-ci illərdə İrandan Avropa və ABŞ-a, o cümlədən Almaniyaya, Fransa, Belçika və Böyük Britaniyaya böyük bir tələbə-gənc kütləsinin axışmasına səbəb olmuşdu. Bu kütlədə minlərlə cənublu da var idi. 60-cı illərdə Qərbi Avropanı bürüyən və sosial haqsızlığa, milli zülmə, dini və irqi ayrı-seçkiliyə etirazını ifadə edən solçu tələbə hərəkatı bu cərəyanın içində olan cənublu mühacirlərə təsir etmiş, onların dünyagörüşündə, mütərəqqi ideyalar mənimsənməsində ciddi rol oynamışdı.

Beynəlxalq tələbə hərəkatı milli zülmə etiraz edərkən bu hərəkatın sıralarında Afrikaya azadlıq tələb edən, Çexoslovakiya hadisələrini pisləyən cənublu gəncin öz xalqının parçalanmış durumu haqda düşünməməsini zənn etmək sadəlövhlük olardı. Bu tələbə hərəkatında müəyyən təcrübələr toplamış cənublu gənclərin bir çoxu təhsilini başa vurandan sonra geri - İrana qayıtmayaraq Avropada qalmışdılar. Tələbə hərəkatı onları artıq milli məsələyə çox yaxınlaşdırmışdı. Fəaliyyət dairəsi bütün Avropanı əhatə edən İranlı Tələbələr Konfederasiyasının (mərkəzi Almaniyada idi) sıralarında xeyli sayda cənublu mühacir vardı. Onlar bu qurumun çərçivəsində hətta açıq milli tələblərlə çıxış etməyə, milli kimlik, dil azadlığı məsələlərini müzakirələrə çıxarmağa başlamışdılar.

60-70-ci illərdə Almaniyanın Qərbi Berlin, Hamburq, Köln, Hannover, Maynts universitetlərinin tələbə yataqxanalarında cənublu tələbələrin iştirakı ilə mütəmadi olaraq toplantı, disput və müzakirələr keçirilir, parçalanmış Azərbaycan, Cənubda dil və milli mədəniyyət məsələləri qızğın müzakirə edilirdi. Söz yox ki, belə müzakirələr Cənubi Azərbaycanın müstəqilliyini tələb etmək çağırışlarına qədər gedib çıxmırdı. Həmin tələbə-gənclik, ümumiyyətlə İranlı Tələbələr Konfederasiyası solçu baxışların daşıyıcısı idi.

Cənublular məhz solçu siyasi baxışlardan çıxış edərək İran daxilində federasiya tərəfdarı kimi çıxış edirdilər, yəni federalistlər idilər. Onlar hər cür açıq antirejim çağırışlardan qaçaraq Cənubi Azərbaycana İran sərhədləri daxilində yalnız dil və mədəniyyət azadlığı tələb edirdilər. Bu tələblər öncə əsasən cənublu tələbələrin hər həftə yataqxanalarda qurduğu ədəbi-musiqili gecələrdə və disputlarda səslənirdi. Milli haqlar uğrunda mübarizənin bu tipli tədbirlər formasında aparılması həmin mübarizəyə hər hansı siyasi-ideoloji damğa vurulmasına yol verməməyə xidmət edirdi. Amma zaman keçdikcə milli dil və mədəniyyət tələbləri açıq şəkil almağa başladı. İranlı Tələbələr Konfederasiyasının 1976-cı ildə Almaniyada keçirilmiş I konqresində cənublu tələbələrin təkidi ilə Azərbaycan Komitəsi yaradıldı.

Komitə Cənubi Azərbaycanın İran daxilində milli-mədəni muxtariyyəti tələbini irəli sürdü. Bəyan olunurdu ki, İran hakimiyyəti Azərbaycan xalqına öz dilində təhsil almaq və mətbuat və ədəbiyyat yaratmaq imkanı verməlidir. Azərbaycan Komitəsinin qərarı ilə 1976-cı ildən Kölndə Azərbaycan dilində “Səttarxan bayrağı” adlı qəzet nəşr olunmağa başlandı. Qəzet 1979-cu ilə qədər Kölndə, 1979-1980-ci illərdə isə Təbrizdə nəşr edildi. Azərbaycan Komitəsinin yaranması və onun milli-mədəni muxtariyyət tələbini açıq şəkildə qoyması mühacirətdəki cənublu mühacirlərin milli hüquqlar uğurundakı mübarizəsinə yeni təkan verdi. Bunun nəticəsi özünü onların primitiv səviyyədə olsa belə hər halda milli ideya ətrafında təşkilatlanmasının daha da güclənməsində göstərirdi. Bu dövrdə azərbaycançılıq məfkurəsinin mühacirlərdən ötrü prioritet olduğunu iddia etmək çətindir. Həmin dövrdə siyasi şüur milli şüuru üstələyirdi. Amma fakt budur ki, milli məsələ artıq onların fəaliyyətində özünə əhəmiyyətli yer tutmağa başlamışdı.

70-ci illərin sonlarına doğru Avropada (konkret olaraq Almaniyada, çünki bu ölkə cənublu tələbələrin daha çox və fəal olduğu yer idi) adında “Azərbaycan” sözü olan ilk milli təşkilatlar yarandı. 1977-ci ildə Qərbi Berlində “Azərbaycan ziyalılar cəmiyyəti” təşkil edildi. Bu qurum 1980-ci ilə qədər fəaliyyət göstərib İrandakı inqilabi proseslərin təsiri altında dağıldı. Cəmiyyətin əsas məqsədi dil azadlığı, milli-mədəni haqlar uğrunda mübarizə aparmaq idi. Bu məqsədlər öz əksini təşkilatın 1977-1980-ci illərdə Qərbi Berlində Azərbaycan dilində nəşr etdiyi “Birlik” jurnalının səhifələrində tapmışdı. Hamburqda təhsil alan cənublu tələbələr də elə həmin 1977-ci ildə paralel olaraq “Mütərəqqi iranlı türk ziyalıları cəmiyyəti” adlı bir qurum yaratmışdılar. Cəmiyyətin Azərbaycan türkcəsində nəşr olunan “Ərk” adlı mətbu orqanı da var idi. Cənublu tələbələrin nəşr etdiyi bu dərgi Cənubi Azərbaycana milli-mədəni muxtariyyət tələb edir, dil və milli haqlar məsələsini qaldırırdı.

Mühacirətdəki cənubluların dil uğrunda mübarizəsi təkcə bu təşkilatlar çərçivəsindəki fəaliyyətlərlə də məhdudlaşmırdı. Millidemokratik təfəkkürün daşıyıcısı olan gənc cənublu mühacirlər Azərbaycan dili və mədəniyyətinin mühacirlər arasında yayılıb təbliğ olunması, onların milli özünüdərki prosesinin güclənməsi üçün ən müxtəlif fəaliyyət üsullarına əl atırdılar. Məsələn, onların bir qrupu cənubluları milli məsələyə cəlb etmək üçün 1978-1979- cu illərdə Qərbi Berlin Universitetinin yataqxanasında maraqlı bir aksiya təşkil etmişdilər. Mühacirlərin bir qrupu burada Azərbaycan türkcəsində olan ədəbiyyat nümunələrinin satış-sərgisini təşkil etmişdilər. Bunun effekti çox böyük idi. Milli ədəbiyyat və incəsənət nümunələri ilə tanışlıq mühacirlərdə milli özünüdərk hissini stimullaşdırırdı. Bu proses artan xətlə davam edirdi. Artıq əksər cənublu mühacirlər əmin olmağa başlamışdılar ki, Azərbaycan dili problemi hər bir azərbaycanlıdan ötrü ən zəruri məsələlərdən biri və birincisidir.

Almaniyada təhsil alan cənubluların 1977-ci ildə yaratdığı “Ərk” və “Birlik”, “Araz”, “Savalan”, “Nicat”, 1979-cu ildə qurulan “Yol”, “Milli birlik” kimi təşkilatları əsasən milli məzmunlu fəaliyyətlə məşğul idilər.

Bununla belə, onların hamısı, eyni zamanda sol təmayüllü qurumlar idi . Özü də bu proseslər təkcə Almaniyanı yox, paralel olaraq həm də Danimarka, İsveç, Avstriya, Fransa, Hollandiya və digər ölkələrdə gedirdi. Bu tipli təşkilatlarda birləşən azərbaycanlılar azərbaycançılıq məfkurəsinin təməl məsələləri olan dil, milli mədəniyyət, mənəvi dəyərlər və s.-dən daha çox İrandakı siyasi situasiyanı müzakirə edirdilər. Beləliklə, İranda inqilaba qədər mühacir cənubi azərbaycanlılar artıq ana dilinin statusunun yüksəldilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər. İnqilabın qələbəsindən sonra yeni rejimə müxalif qüvvələrin nümayəndələri, İran-İraq müharibəsində iştirak etmək istəməyən gənclərin yeni qrupları xaricə mühacirət etməyə məcbur olmuş və Avropada, məsələn Almaniyada milli-mədəni maraqlar uğrunda mübarizə aparan mühitə daxil olaraq həmin mübarizənin daha da genişlənməsinə zəmin yaradırlar. Xaricdəki cənublu mühacirlərin təşkilatlanmasında ən güclü mərhələ 1983-1984-cü illərdən sonra başlanır. Bu dövr kütləvi təşkilatlanma dövrü idi ki, onun da konkret səbəbi var idi. Sıralarında milyonlarla azərbaycanlının, o cümlədən inqilabi proseslərə solçu təşkilatların tərkibindəki mühacirlərin olduğu İran İslam inqilabı 1983-cü ildə teokratik rejimin qəti və birmənalı qələbəsi ilə nəticələndi. Solçu təfəkkürə milli məsələnin həlli vasitəsi kimi

baxan cənublu inqilabçılar bu mübarizəni uduzandan sonra onların qarşısında əsasən iki yol dururdu: ya İranda həbsxana, edam, məhrumiyyətlər, ya da mühacirət. Sol baxışlı mühacirlərin bir hissəsi ikincini seçdi. 1983-1984-cü illərdən etibarən Avropada cənublu mühacir kütləsi sürətlə artmağa başladı. Nəzərə almaq lazımdır ki, onlar ictimai mübarizə və inqilab təcrübəsindən keçmiş, təşkilatın və təşkilatlanmanın nə demək olduğunu bilən, siyasi cəhətdən hazırlıqlı, passionar bir qüvvə idi. Onlar mühacirətə özləri ilə təkcə kəmiyyət yox, həm də yeni keyfiyyət - yeni nəfəs və dinamika, milli məsələyə daha fərqli yanaşma metodu aparmışdılar. Bu yeni və ictimai cəhətdən fəal qüvvə Avropaya çatan kimi orada hələ 60-70-ci illərdən yaşayan və milli-mədəni fəaliyyət təcrübəsi olan cənublu ziyalılar vəziyyəti düzgün qiymətləndirib onun potensialından istifadə etməyi qərara aldılar. Bu, milli ideya ətrafında təşkilatlanmanın xeyli sürətlənməsinə səbəb oldu. Bu dövrdə dilə bağlılıq o qədər artmışdı ki, 1982-ci ildə mühacir azərbaycanlılar Qərbi Berlində “Ana dili kursları” açmış və mühacirlərin böyük bir qrupu ora toplaşmışdı.

1984-cü ilə qədər fəaliyyətdə olan bu kursların ən böyük əhəmiyyəti heç də kiminsə orada dilini mükəmməl öyrənib-öyrənməməsi ilə yox, bu aksiyanın mühacirlərə oyadıcı təsirləri ilə müəyyən olunmalıdır. 1983-cü ildən etibarən Köln, Bonn və Qərbi Berlində sırf milli mədəniyyət amili zəminində ilk toplantılar keçirən azərbaycanlılar milli haqlar uğrunda mübarizəni artıq dil kursları, mədəni-kütləvi tədbirlər kimi fəaliyyət formaları çərçivəsindən çıxarıb daha əhatəli təşkilatlar yaratdılar. 1985-ci ildə Qərbi Berlində “Qaynarca” cəmiyyəti və eyniadlı qəzet, 1986-cı ildə vahid mərkəzdən idarə olunmaqla Bonn, Qərbi Berlin, Köln və Hannover şəhərlərində “Azərbaycan kültür ocağı” yarandı və həmin il “Savalan” adlı dərgisi nəşrə başladı. “Azərbaycan kültür ocağı” o qədər əhatəli və güclü bir təşkilat idi ki, o, bütün Avropadakı mühacirləri öz çətiri altına toplaya bilmişdi. Bu təşkilatı qəbul etməyən heç bir milli ruhlu cənublu mühacir yox idi, hamı onu azərbaycançılıq ideyası zəminindəki mübarizənin, milli haqlar, dil, özgürlük uğrundakı mücadilənin aparıcı qüvvəsi kimi qəbul edirdi. Sonrakı illərdə Almaniya ilə bərabər Fransa, Danimarka, Belçika, Avstriya, Hollandiya, İsveç, Norveç, Kanada, ABŞ, İngiltərə və digər ölkələrdə də bu cür təşkilatlar meydana gəldi. 1987-ci ildə İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi ABŞ-dakı azərbaycanlıların təşəbbüsü ilə təsis edilmiş “Azərbaycan evi” adlı təşkilat rəsmən qeydə alınmışdı və Amerikadakı Azərbaycan cəmiyyətlərinin mərkəzi hesab olunurdu. Bu təşkilatlar hər cür siyasi çalarlardan uzaq idilər və sırf azərbaycançılıq məfkurəsinə söykənirdilər. Bu mədəni özfəaliyyət uzun müddət aparıcı xətt oldu, həmin təşkilatlar öz dilində yazıb-oxumağı bilməyən, öz milli-mədəni irsinə hər hansı bir səviyyədə bələd olmayan azərbaycanlıların elementar milli-mədəni ehtiyaclarını ödəmək istəyindən doğulmuşdu. İranlı müəllif Moctəbi Məğsudi xaricdəki Cənubi Azərbaycan diasporasının təşkilatlanması və milli fəaliyyətində Azərbaycan Respublikasının rəsmi və ya qeyri-rəsmi şəkildə müdaxiləsinin olduğunu əminliklə qeyd edir. Müəllif Almaniyada N.Qərəvi tərəfindən “Azərilər Cəmiyyəti”, Almaniyanın Bon şəhərində təsis edilmiş “Azərbaycan Mədəni Hərəkatı”, İsveçdə Əjdər Tağızadənin rəhbərliyi ilə “Azərbaycanlıların mədəniyyət ocağı”nın Azərbaycan hökumətinin dəstəyi ilə qurulduğunu yazır. Əslində cənubi azərbaycanlıların xaricdə təşkilatlanma prosesi Şimali Azərbaycandakı 1988-ci il meydan hərəkatının təsiri altında daha da dərinləşdi. Xaricdə Azərbaycan təşkilatlarının yaranması prosesi xeyli intensivləşdi, bu vaxta qədər yaranan təşkilatlar fəaliyyətini gücləndirdi, yeni qurumlar yarandı və bu proses daha geniş mühacir kütləsini əhatə etməyə başladı. Burada 1987-ci ilin dekabrında Bakıda (Şimali Azərbaycan) məhz mühacir azərbaycanlılarla əlaqələr yaratmaq məqsədilə qurulan “Vətən” cəmiyyətinin də rolunu qeyd etməliyik. Təkcə belə bir təşkilatın yaranması faktının özü mühacir cənublularda böyük ruh yüksəkliyi yaratmışdı. Onlar özlərini artıq daha inamlı hiss edirdi ki, bu da özünü sonrakı mərhələdə daha aydın göstərdi. Təşkilatlanmada yeni dinamizm müşahidə olunurdu. 1988-ci ilin iyulunda Londonda “Azərbaycanlılar komitəsi”nin əsası qoyuldu. Bu təşkilatın mətbu orqanı olan “Aydınlıq” qəzetinin əsas məqsədi Azərbaycan dilini, mədəniyyətini və tarixini təbliğ etmək idi. 1988-ci ildə Kanadanın Monreal şəhərində təsis olunmuş “Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi” mədəni-kütləvi tədbirlər keçirməklə məşğul olurdu. Ontarioda (Kanada) fəaliyyətə başlayan Azərbaycan İcmalar Assosiasiyası isə burada yaşayan azərbaycanlıların birləşməsi, mədəni tədbirlərin təşkili və təbliğatı işləri ilə məşğul olurdu. İsveçin Malmö şəhərində 1989-cu ildən fəaliyyət göstərən “Azərbaycan kültür ocağı”nın mətbu orqanı olan “Araz” dərgisi də bu missiyanı həyata keçirir, vahid, müstəqil Azərbaycan ideyasına söykənirdi. 1989-cu ilin fevralında Vaşinqtonda “Azərbaycan mədəniyyət ocağı” (mətbu orqanı “Dirilik” dərgisi) yaradılmışdı. 1989-cu ildə Norveçdə Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi təsis edildi.

Onun əsas məqsədi Azərbaycanın mədəni irsini və bugünkü uğurlarını öyrənmək və təbliğ etmək idi. Bakıda yaşanan 1990-cı il 20 yanvar faciəsi və 1991-ci il oktyabrın 18-də Şimali Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin əldə edilməsi xaricdə azərbaycanlıların təşkilatlanmasına həlledici təkan verdi. Dünyanın aparıcı ölkələrində yeni Azərbaycan milli mərkəzləri yarandı, passiv təşkilatlar öz fəaliyyətini bərpa etdi, aktiv qurumlar isə daha da gücləndilər. Yeni təşkilatların bir çoxu 20 yanvar faciəsinə etiraz əlaməti olaraq Avropanın demək olar ki, bir çox iri şəhərində yaradılan “20 yanvar komitə”lərinin bazası əsasında formalaşdı. Başqa sözlə, bu müvəqqəti komitələr azərbaycanlılarda təşkilatlanmaya yeni ehtiyac hissi oyadırdı. 1990-cı ildə İsveçdə “Azərbaycan Kültür Cəmiyyəti” təsis olundu. Bu qurum Azərbaycanın siyasi-iqtisadi, coğrafi, mədəni cəhətdən təbliğ olunması istiqamətində iş aparırdı. Həmin ildə İsveçin Stokholm şəhərində “Azərbaycan kültür ocağı”nın əsası qoyuldu.

1990-cı ildə İngiltərənin Mançester şəhərində “Azərbaycan mədəniyyət mərkəzi” yaradıldı. I Millətlərarası İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi Azərbaycan Türk Dərnəkləri Qurultayının (3-6 noyabr, 1990-cı il, İstanbul) yekdilliklə qəbul olunmuş qətnaməsi əsasında Dünya Azərbaycan Türk Dərnəkləri Birliyi (DATDB) təsis olundu. 1993-cü ildən isə ABŞ-ın Los-Anceles şəhərində “Azərbaycan Kültür Cəmiyyəti” (mətbu orqanı “Azərbaycan” dərgisidir) fəaliyyət göstərir. 1994-cü ildə Kanadada Azərbaycan Milli Federasiyasının əsası qoyuldu. Qurum əsasən lobbiçilik, təbliğat, ticari-iqtisadi, mədəni işləri həyata keçirirdi. Bütövlükdə isə bəhs olunan dövrdə Avropa və Amerika ölkələrində təxmini hesablamaya görə 120-dən çox yeni milli mədəniyyət mərkəzləri və həmrəylik cəmiyyətləri formalaşmışdı. Onların yarısına qədəri qısa müddətdən sonra fəaliyyətini dayandırsa da bu faktın özü təşkilatlanma prosesinin miqyası barədə müəyyən təsəvvür yaradır. Beləliklə, cənubi azərbaycanlıların təsisçiliyi və iştirakı ilə yaranmış qurumların proqramlarından göründüyü kimi, 80-ci illərin sonları - 90-cı illərin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan milli hərəkatı İranda özünü milli-mədəni hərəkat çərçivəsində göstərdiyi zaman xaricdəki hərəkat müstəqillik, Vahid Azərbaycan uğrunda hərəkat kimi inkişaf etmişdi. Təşkilatlanmanın sonrakı mərhələsi çoxsaylı müxtəlif yönümlü və potensiallı təşkilatların vahid mərkəz ətrafında birləşməsinə meylin artması ilə səciyyələnir. Avropadakı Azərbaycan milli mədəniyyət mərkəzləri arasında işbirliyi və əməkdaşlıq yaradılması məsələsi müxtəlif vaxtlarda və səviyyələrdə dəfələrlə qaldırılmışdı. Həmin ideya Avropadakı cənublu demokratik qüvvələrin daha qabaqcıl dəstəsi, xüsusilə də “Azərbaycan kültür ocağı”nın Fransa və Almaniya qurucuları fəallarının arasında hələ 80-ci illərin sonlarından dolaşmaqda idi. 1989-cu ilin oktyabrında Strasburqda fəaliyyət göstərən “Azərbaycan kültür ocağı”nın Berlindəki eyniadlı şöbəsi öz müraciətində buradakı mütərəqqi milli mərkəzlər arasında müntəzəm, qarşılıqlı faydalı əlaqələr yaradılması ideyasını irəli sürmüşdü. Bu, Avropadakı Azərbaycan milli təsisatlarının fəaliyyətində yeni bir mərhələnin başlandığını göstərirdi. İdeyanın reallaşdırılması bir çox səbəblər ucbatından xeyli müddət, yəni 1997-ci il, mayın 11-də Bonnda keçirilən növbəti toplantıyadək ləngidi.

Məsələnin uğurlu sonluqla həllinin uzanmasının bu ideyanın müəlliflərindən - cənublu millidemokratlardan asılı olan və olmayan səbəbləri var idi. Birinci qrupdan olan səbəblər kifayət qədər subyektiv idi və daha çox liderlik iddiası, ümummilli birlik yaradılması mexanizminin həmin ziyalıların bilavasitə özləri üçün kifayət qədər aydın olmaması və s. faktorlarla bağlı meydana çıxırdı. İkinci qrupdan olan səbəblər isə obyektiv xarakter daşıyırdı. Avropadakı cənublular 80-ci illərin sonlarından etibarən Şimali Azərbaycandakı ictimaisiyasi atmosfer və proseslərdən şaquli asılılıq vəziyyətinə düşmüş, onların fəaliyyətində məhz Şimal faktoru aparıcı yer tutmağa başlamışdı. Cari problemlər mühacirətdəki cənublu milli-demokratlar üçün Qarabağ müharibəsinin, Şimalın azadlıq uğrundakı mübarizəsi məsələlərinin fonunda aktual mövzu kimi dayanmırdı.

Lakin bu ideyanın nisbətən arxa plana keçməsi onun gündəlikdən birdəfəlik çıxarılması da demək deyildi. Avropadakı Azərbaycan milli-demokratik təsisatları arasında birlik və əməkdaşlıq yaradılması məsələsinə sonralar Şimalın milli müstəqillik əldə etməsi ilə bərqərar olan yeni ictimai-siyasi reallıqlar şəraitində ən aktual bir mövzu kimi qayıdıldı. Bu ideyanın həyata keçirilməsi yolunda ilk əməli addım 1992-ci ilin iyul ayına təsadüf edirdi. Almaniyadakı cənublu milli-demokratik qüvvələrin müəyyən bir hissəsinin - təxminən 65-70 nəfərlik ziyalı kontingentinin iştirak etdiyi I Hannover toplantısını formal olaraq “Azərbaycan kültür ocağı”nın (Bonn və Berlin) Hannoverdəki yerli təşkilatı təşkil etsə də bu tədbir əslində bütün milli-demokratların birgə səyləri əsasında hazırlanmışdı. Onun işində Almaniyanın müxtəlif İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi şəhərlərindən olan mütərəqqi milli ziyalılar iştirak edirdi. I Hannover toplantısı Almaniyadakı milli mərkəzlər arasında pərakəndəliyə son qoymağın və təkcə bu ölkədə deyil, ümumiyyətlə, bütün Avropadakı mütərəqqi milli qüvvələrin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsinin zəruriliyi fikrini qüvvətləndirirdi. Növbəti toplantı 1994-cü ilin martında Berlində keçirildi. Qaldırılan məsələlər I toplantıdakından fərqlənməsə də, daha konkret və aydın qoyulmuşdu. Bu təşəbbüslər sonralar daha ardıcıl şəkildə davam etdirilmişdi. Analoji konfrans və toplantılar, o cümlədən I Kassel toplantısı (may, 1995), II Kassel toplantısı (oktyabr, 1995), I Bonn toplantısı (may, 1997) keçirildi.1997-ci ildə Avropada Azərbaycan Cəmiyyətləri Birliyi (AACB) tipli bir əlaqələndirmə mərkəzinin yaradılması prosesinin öz başlanğıcını məhz həmin tarixdən götürdüyünü söyləmək olar. Adıçəkilən bu toplantılar ayrı-ayrılıqda konkret nəticə verməsə də, Avropa azərbaycanlıları arasında ümummilli həmrəyliyin və əməkdaşlığın yaradılmasına, səylərin vahid məqsəd uğrunda birləşdirilməsinə ciddi bir təkan oldu. Burada əsas cəhət AACB tələm-tələsik və heç bir hazırlıq olmadan deyil, uzunmüddətli inkişafın gedişində, beləliklə də daha realist və rasional məntiqi zəmin üzərində yaradılması idi. Belə rasionalizm isə AACB-ni Avropada monolit və demokratik Azərbaycan diaspor təşkilatının ilk rüşeymi və prototipi kimi nəzərdən keçirməyə müəyyən əsaslar verir. Amma AACB Avropada bu qəbildən olan ilk təsisat deyildi. Belə bir qurumun yaradılmasına hələ 1990-1991-ci illərdə Dünya Azərbaycan Türk Dərnəkləri Birliyinin təşkil olunması ilə qismən nail olunmuşdu. Amma DATDB və AACB əslində məzmununa, məqsədlərinə, keyfiyyət göstəricilərinə görə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən ayrı ayrı proseslərin, azərbaycançılıq məsələsinə

fərqli yönümlərdən yanaşmaların məhsulu idi. DATDB AACB ilə müqayisədə xeyli dərəcədə formal, təşkilati baza və aydın surətdə dərk olunmuş məqsədlər olmadan, əslində “yuxarıdan” yaradılan bir qurum kimi meydana çıxmışdı. Sıralarında ictimai cəhətdən fəal cənublu mühacirlərin də bir çoxunu birləşdirən DATDB Avropadakı Cənubi Azərbaycan diasporunun milli-demokratik təbəqəsinin həyatında elə bir mühüm və ciddi hadisəyə çevrilə bilməyərək epizodik akt xarakteri aldı.

tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent